ความพอประมาณ (อังกฤษ: Temperance; กรีก: Sophrosyne)
ถูกจัดให้อยู่ในคุณธรรมพื้นฐานสี่ประการที่ควรเคารพ ทั้งในวัฒนธรรมเฮเลนนิกและในกิจวัตรของชาวคริสเตียนตามนิกายโรมันคาทอลิก นอกเหนือจากนั้น ความพอประมาณยังเป็นส่วนสำคัญในศาสนาอื่น ๆ อีก เช่น ศีลห้าของพุทธศาสนา
แต่เดิมนั้น ความพอประมาณนั้นชัดเจนว่าเป็นการควบคุมความกระหายเพื่อที่จะได้รับความสุข ภายนอก ซึ่งเกิดขึ้นในขอบเขตของเหตุผล ไม่มีคุณธรรมใดที่เราจะสามารถทำได้ถ้าหากเราขาดการควบคุมตัวเอง ขาดความยับยั้งชั่งใจ ถ้าหากว่ามันขัดกับความปรารถนาของเรา มันจึงถูกจัดให้เป็นคุณธรรมพื้นฐาน ซึ่งคำว่า พื้นฐาน ก็บ่งบอกไว้อย่างชัดเจนแล้วว่า มีความสำคัญยิ่งนัก
ความพอประมาณนั้นสามารถแบ่งได้เป็นการละเว้น ความบริสุทธิ์ หรือ พรหมจรรย์ และความถ่อมตัว ครอบคลุมไปถึงการกิน ดื่ม การมีเพศสัมพันธ์ และการป้องกันตัวเองมิให้เกิดความหลงตัว
ความซื่อสัตย์ หมายถึงแง่มุมหนึ่งของศีลธรรม แสดงถึงคุณลักษณะทางบวกและคุณธรรม อาทิ ความซื่อสัตย์สุจริต ความจริงใจ และความตรงไปตรงมา พร้อมด้วยความประพฤติตรง ตลอดจนการงดเว้นการโกหก การคดโกง หรือการลักขโมย เป็นต้น ยิ่งไปกว่านั้น ความซื่อสัตย์ยังหมายถึงความน่าไว้วางใจ ความภักดี ความเป็นธรรมและความบริสุทธิ์ใจ
ความกล้าหาญ[1] (อังกฤษ: courage; bravery; intripidity)
รวมทั้ง ความทรหดอดทน (fortitude) หรือ เจตจำนง (will) คือความสามารถในการเผชิญหน้ากับความกลัว ความเจ็บปวด อันตราย การเสี่ยงภัย ความไม่แน่นอน การข่มขู่ "ความกล้าหาญภายนอก" คือความกล้าหาญหรือความอดทนเมื่อต้องพบกับความเจ็บปวดทางกาย ความลำบาก ความตาย การคุกคามเอาชีวิต "ความกล้าหาญภายใน" คือความสามารถในการทำงานหรือกิจการต่างๆ อย่างถูกต้องเป็นธรรม ถึงแม้ว่าจะต้องพบกับการคัดค้านอย่างกว้างขวาง ถึงแม้ว่าจะต้องพบกับความอับอาย เรื่องอื้อฉาว และการบั่นทอนกำลังใจ
ความกตัญญู คือ ความรู้คุณ หมายถึงความเป็นผู้มีใจกระจ่าง มีสติ มีปัญญาบริบูรณ์ รู้อุปการคุณที่ผู้อื่นกระทำแล้วแก่ตน ผู้ใดก็ตามที่ทำคุณแก่ตนแล้ว ไม่ว่าจะมากก็ตาม น้อยก็ตามแล้วก็ตามระลึกนึกถึงด้วยความซาบซึ้งไม่ลืมเลย
สิ่งที่ควรกตัญญู
สิ่งที่ควรแก่ความกตัญญูแบ่งได้เป็น 5 ประการ ได้แก่- กตัญญูต่อบุคคล คือ ใครก็ตามที่เคยมีพระคุณต่อเรา ไม่ว่าจะมากน้อยเพียงไร จะต้องกตัญญูรู้คุณท่าน ติดตามระลึกถึงเสมอด้วยความซาบซึ้งพยายามหาโอกาสตอบแทนคุณท่านให้ได้ โดยเฉพาะพระสัมมาสัมพุทธเจ้า พระสงฆ์ บิดามารดา ครู อุปัชฌาย์อาจารย์ พระมหากษัตริย์หรือผู้ปกครองที่ทรงทศพิธราชธรรม จะต้องตามระลึกนึกถึงพระคุณของท่านให้จงหนัก ให้ปฏิบัติตัวให้เป็นลูกที่ดีของพ่อแม่ เป็นศิษย์ที่ดีของครูอาจารย์ เป็นพลเมืองที่ดีของประเทศชาติ และเป็นพุทธมามกะสมชื่อ
- กตัญญูต่อสัตว์ คือ สัตว์ที่มีคุณต่อเรา เช่น ช้าง ม้า วัว ควาย ที่ใช้งาน จะต้องใช้ด้วยความกรุณาปรานี ไม่เฆี่ยนตีมันจนเหลือเกิน
- กตัญญูต่อสิ่งของ คือ ของสิ่งใดก็ตามที่มีคุณต่อเรา เช่นหนังสือ ธรรมะ หนังสือเรียน สถานศึกษา วัด ต้นไม้ ป่าไม้ วัสดุอุปกรณ์ที่ใช้ในการหาเลี้ยงชีพ ฯลฯ
- กตัญญูต่อบุญ คือ รู้ว่าคนเราเกิดมามีอายุยืนยาว ร่างกายแข็งแรง ผิวพรรณดี สติปัญญาเฉลียวฉลาด มีความสุขความเจริญ มีความก้าวหน้า มีทรัพย์สมบัติมาก ก็เนื่องมาจากผลของบุญ จะไปสวรรค์หรือกระทั่งไปพระนิพพานได้ก็ด้วยบุญ กล่าวได้ว่า ทุกอย่างสำเร็จได้ด้วยบุญ ทั้งบุญเก่าที่ได้สะสมมาดีแล้ว และบุญใหม่ที่เพียรสร้างขึ้นประกอบกัน จึงมีความรู้คุณของบุญ มีความอ่อนน้อมในตัว ไม่ดูถูกบุญ ตามระลึกถึงบุญเก่าให้จิตใจชุ่มชื่น และไม่ประมาทในการสร้างบุญใหม่ให้ยิ่งๆ ขึ้นไป
- กตัญญูต่อตนเอง คือ รู้ว่าร่างกายของเรานี้เป็นอุปกรณ์สำคัญที่เราจะได้อาศัยใช้ในการทำความดี ใช้ในการสร้างบุญกุศลนานาประการเพื่อความสุข ความเจริญก้าวหน้า แก่ตนเองต่อไป จึงทะนุถนอมดูแลร่างกายรักษาสุขภาพให้ดี ไม่ทำลายด้วยการกินเหล้าเสพสิ่งเสพย์ติด
